Het voltallige kabinet is opgestapt vanwege de toeslagenaffaire. Gedupeerden hebben al laten weten daar niets aan te hebben. Voor die symboolpolitiek kopen zij niets. Ook andere al dan niet weldenkende burgers zetten er hun vraagtekens bij, trekken hun wenkbrauwen op. Hoe kan het dat de belastingdienst zo rücksichtlos te werk ging? De ambtenaren daar worden niet vervolgd omdat zij slechts het beleid uitvoerden. Zo dekt de ene ambtenaar de andere. De verantwoordelijke ministers hebben verklaard dat zij van de hele affaire onkundig waren. Ook de Tweede Kamer was niet geïnformeerd. In dat beleid hebben zij dus niet de hand gehad.
Uit mijn praktijk als fiscaal advocaat was het mij bekend dat hoge ambtenaren op het ministerie van financiën een door henzelf bedachte pseudowetgeving hanteerden die zeker veertig jaar in stand is gebleven tot de Hoge Raad er een streep door haalde. Dat zogenaamde beleid, naar het woord bedachtzaam, behoorlijk bestuur, wordt vooral bepaald door vastgeroeste ambtenaren die ministers zien komen en gaan. De minister heeft zijn handen vol aan de waan van de dag, de ambtenaren schrijven de kleine lettertjes.
Met de toeslagenaffaire kan men volhouden dat er een organisatorische fout gemaakt is. De belastingdienst is er om geld te innen, niet om het uit te delen. Geen wonder dat vlijtige ambtenaren niet teveel wilden uitgeven. Op Financiën heerst een geheel andere cultuur dan op Sociale Zaken waar het uitdelen norm is.
De parlementaire commissie Van Dam stelt dat er discriminerend is opgetreden. Zonder het rapport bestudeerd te hebben veronderstel ik dat de al dan niet allochtone achtergrond van de aanvragers een rol gespeeld zal hebben. De beslisser, de rechtshandhaver zit vast in een cultuur die hij van huis uit heeft meegekregen. Het is lastig die te verloochenen. Een bekend arrest van de Hoge Raad in het strafrecht is dat van de hollende kleurling die ‘s nachts op de Zeedijk in Amsterdam aangehouden werd en een grote partij verdovende middelen op zak bleek te hebben. Volgens de Hoge Raad was de aanhouding onrechtmatig omdat de huidskleur en het zich haastig verwijderen hem niet verdacht hadden mogen maken.
Dat ook de rechterlijke macht zelf de fout in kan gaan blijkt uit verschillende rechterlijke dwalingen. In Leiden werd een moeder dood aangetroffen met een balpen in haar hoofd. Niemand had het zien gebeuren, maar de zoon werd veroordeeld wegens moord. De medische onderzoeker Pek van Andel toonde met proeven op schedels aan dat menselijk handelen er niet de oorzaak van kon zijn. Het was onmogelijk de balpen op de aangetroffen wijze in het hoofd van de moeder te schieten of te steken. Waarschijnlijk was er met de zoon iets aan de hand, wat de rechtbank tot het vonnis heeft doen besluiten. Een ander voorbeeld is de paskamermoord. Zo zijn er meer rechterlijke dwalingen geweest, vaak gebaseerd op vermoedens, veronderstellingen of verkeerd technisch onderzoek.
Het is dan ook opmerkelijk dat in het zoeken naar een zondebok voor de toeslagenaffaire de rechterlijke macht buiten beeld blijft. Want de ministeriële verantwoordelijkheid blijkt voor de bescherming van de burger tegen de almachtige overheid geen deugdelijk middel. Minister-president Mark Rutte mag dat dan wel zo aanroepen, het is de rechter die het had kunnen voorkomen.
In Frankrijk, waar ik woon, presteerde het Franse ministerie van Financiën het om mij aanslagen op te leggen met een onzinnige uitleg van een Europees verdrag. Dank zij mijn vroegere fiscale cassatiepraktijk kon ik het spel doorzien en kreeg gelijk bij de Franse rechter. Dat door het ministerie gestuurde beleid is toen meteen gestopt.
Zoiets had in Nederland met de toeslagenaffaire ook moeten gebeuren. Het kabinet had niet hoeven op te stappen. Ministers krijgen niet overal lucht van. De rechterlijke macht heeft zijn taak veronachtzaamd. Het opstappen van een kabinet zal beleidsmakende ambtenaren er niet van weerhouden een door hen welgevallig pad te volgen dat botst met de rechten van de burger. Een rechter kan dat wel.
Helaas worden rechters voor het leven benoemd en zijn ambtenaren ook niet van hun plek te krijgen. Wat heeft een burger er aan als de verantwoordelijkheid niet bij de veroorzaker van het kwaad gelegd wordt. Staatsrechtelijk is hier veel werk aan de winkel.
